بیوفیدبک تکنیکی است که در آن سعی میشود با ایجاد تغییرات مثبت مطلوب در بدن، برخی از عملکردهای آن را بهبود ببخشد.
عملکرد یا فعالیت های بدنی ما به دو بخش ارادی و غیر ارادی تقسیم می شود ، فعالیت های ارادی مانند حرکت دادن دست و پاهاست که به صورت آگاهانه روی آنها کنترل داریم . برخی از فعالیت های بدن است مانند نرخ ضربان قلب ، تنفس ، دمای بدن ، فشار خون ، درک از درد ، امواج مغزی و … که به صورت غیر ارادی کنترل می شوند. پارامترهای مرتبط به این فعالیت ها به صورت ناخودآگاه در پاسخ به عوامل محیطی تغییر می کنند . به عبارت دیگر بدن به عوامل محیطی مانند عصبی شدن ، استرس ، هیجان ، بیماری و … عکس العمل نشان می دهد که می تواند موجب تغییر هریک از فعالیت های ذکر شده شود مثلا نرخ ضربان قلب در پاسخ به استرس افزایش میابد. این عملکردهای غیرارادی توسط سیستم عصبی خودمختار تنظیم می شوند . اگر فرد برای مدت طولانی در معرض هرکدام از این عوامل محیطی که منجر به تغییر فعالیت های بدن می شوند قرار بگیرد، ( استرس طولانی ، فشار عصبی زیاد و …)ممکن است دچار اختلال یا بیماری شود . این گروه از بیماری ها و اختلالات در دسته ی بیماری های تنظیمی (Regulation diseases) قرار میگیرند . همیشه روش های درمانی دارویی روش ایده آل درمان نیستند گاهی به دلایل مختلف مانند طولانی بودن پروسه درمان ، عوارض داروها ، هزینه آنها و … به دنبال روش های دیگری هستیم . خوشبختانه یک تکنولوژی جدید به وجود آمده است که به مردم کمک می کند تا بتوانند کنترل برخی از این عملکردهای غیرارادی را تا حدودی دردست گیرند که به این تکنولوژی بیو فیدبک گفته می شود.
بیوفیدبک تراپی ، یک تکنیک ذهنی بدنی است که به مردم آموزش می دهد که چگونه فعالیت های فیزیولوژیک خود را تغییر دهند. در اصل این روش به افراد این توانایی را می دهد که یاد بگیرند بهتر پاسخ های غیرارادی بدنشان را کنترل و تنظیم کنند . هدف از بیوفیدبک، درمان بیماری ها ، بهبود و جلوگیری از اختلالات و یا حتی ارتقای عملکرد فردی و دستیابی به عملکرد بهینه افراد می باشد.
بیوفیدبک را می توان نتیجه ترکیب دو اصطلاح پایه ای، یعنی فیدبک و شرطی سازی عاملی دانست. بنابراین به منظور درک مفهوم بیوفیدبک، ابتدا باید شناخت درستی از این دو اصطلاح پایه ای داشته باشیم.
فیدبک : طبق نظریه عمومی سیستم ها ، هر سیستم دارای حداقل دو جز است که این اجزا با یکدیگر در حال تبادل اطلاعات هستند. بخشی از سیستم در حال دادن اطلاعات است که به آن فیدفوروارد Feedforward گفته می شود و بخشی از سیستم اطلاعات را به سیستم بازمیگرداند که به آن فیدبک می گویند. اگر در یک سیستم این فیدبک (پسخوراند) و فیدفوروارد ( پیش خوراند) به طور مکرر رخ بدهد یک حلقه به وجود می آید که به آن چرخه ی فیدبک و فیدفوروارد(feedback/feedforward loop )می گوییم. در تمام سیستم ها نتیجه این حلقه، خود تنظیمی یا self-regulation می باشد. یعنی سیستم می تواند خود را تنظیم کند. مغز و در نتیجه بدن ما نیز به عنوان یک سیستم بسیار پیچیده بر همین مبنا فعالیت دارد .
شرطی سازی عاملی: اصطلاح پایه ای دوم شرطی سازی عاملی است که نوعی از شرطی سازیست که در آن اگر سیستم عملکرد مطلوبی داشته باشد پاداش می گیرد و اگر رفتار نامطلوبی داشته باشد تنبیه می گیرد. بدین ترتیب می توان گفت بیوفیدبک نوعی شرطی سازی عاملی است که در آن اگر فرد پاسخ زیستی مطلوب را از خود بروز دهد پاداش (فیدبک) میگیرد و در نتیجه تکرار مکرر آن سیستم خود را تنظیم می کند . مثلا در فردی که دارای اختلال رینود (سرد شدن نوک انگشتان دست) است اگر دمای نوک انگشت فرد افزایش یابد فیلمی (به عنوان پاداش) برای فرد پخش می شود. این که چگونه این افزایش انجام پذیرد را فرد نمی داند ولی مغز بر اساس اصل لذت مشتاق دیدن فیلم است در نتیجه در خود به دنبال عامل پخش فیلم می گردد و به طریقی که ما نمی دانیم چگونه ، آن را می یابد و نتیجتا پاسخ مطلوب را از خود بروز می دهد.
انواع بیوفیدبک
انواع بیوفیدبک شامل فعالیت های امواج مغزی EEG BFB Neurofeedback ، تغییرات نرخ قلبیHRV BFB ، انقباضات عضلانیEMG BFB ، تنفس Respiration BFB ، هدایت پوستی EDA BFB و یا دما Temperature BFBو … می شود.
- نوروفیدبک یک فرمی ازبیوفیدبک است که در آن هدف تغییر و اصلاح امواج مغزی است . الکترودها در این روش روی سطح سر قرار میگیرند و فعالیت الکتریکی مغز EEG را ثبت می کنند و بعد دستگاه بیوفیدبک به فرد فیدبک می دهد. EEG فعالیت امواج مغزی را که وابسته به حالت های مختلف روانی است، ثبت می کند مثل هشیاری ، ریلکسیشن ، آرامش و خواب آلودگی و ….
تکنیک نوروفیدبک میتواند به صورت تکنیکی برای ریلکسیشن ( آموزش آلفا) و یا تکنیکی برای هشیارسازی ( آموزش بتا) استفاده شود. بسته به نوع اختلال و مشکل ، فرد می آموزد میزان امواج مغزی ( دامنه ، قدرت ، یکنواختی و…) را کم یا زیاد کند.
- الکترومایوگرافی (نوار عضله ): در این نوع بیوفیدبک فعالیت الکتریکی عضلات ثبت می شوند . الکترودها روی سطح پوست در جایی که عضلات مورد نظر قرار دارند گذاشته می شود.سپس سیگنال های ثبت شده، به وسیله دستگاه بیوفیدبک به فرمی که برای افراد قابل درک باشد به آنها فیدبک داده میشود : ویدئو ، صوت، یا نور چشمک زن. به عنوان مثال وقتی عضلات در انقباض هستند نور چشمک می زند و وقتی عضلات ریلکس می شوند چشمک زدن متوقف می شود. با دریافت این فیدبک ها فرد به تدریج می آموزد چگونه انقباض عضلات را در سطح نرمال نگه دارد.
تغییرات نرخ ضربان قلب Heart rate variability biofeedback (HRV):
الکترودهای مربوط به بیوفیدبک تغییرات نرخ ضربان قلب، برروی قفسه سینه ، لاله ی گوش و انگشت یا مچ دست قرار می گیرد تا تغییرات فاصله زمانی بین دو ضربان قلب متوالی را اندازه گیری کند. بیوفیدبک HRV بین سیستم قلبی عروقی و سیستم های فیزیولوژیک بدن هارمونی ایجاد می کند و در نتیجه باعث ایجاد تاثیرات مثبت در بدن می گردد. این فیدبک برای بهبود بیماری هایی مانند فشار خون بالا، اختلال استرس پس از آسیب روانی PTSD ، فیبرومالژیا، درد عضلانی مزمن ، بی خوابی و … به کار می رود.
بیوفیدبک تنفس:
در این بیوفیدبک الگوی تنفسی و نرخ تنفسی ثبت می شود و الکترودها دور سینه و شکم قرار می گیرد. این بیوفیدبک به افراد می آموزد که چگونه با استفاده از عضلات شکم تنفس به صورت ریتمیک تر و عمیق تر تنفس کنند (تنفس دیافراگمی) . با آموزش تنفس دیافراگمی می توان به افراد کمک کرد تا علایم بسیاری از اختلالات فیزیولوژیکی و روانی را بهبود ببخشند ، مانند اختلالات آسم، بیماری انسدادی مزمن ریه COPD ، فشار خون بالا، اضطراب و همچنین این روش برای بهبود عملکرد فردی استفاده می شود.
بیوفیدبک دما:
در این نوع بیوفیدبک با استفاده از دمای بدن فرد سعی میشود تا به حالت فیزیولوژیک او دست یابند. در طول زمان، فرد می آموزد که چگونه دمای بدنش را تا حدودی کنترل کند و بدین ترتیب میتواند برخی از اختلالات فیزیکی خود را تا حدی کنترل کند. الکترود در این روش روی انگشتان دست یا پا قرار می گیرد. این نوع بیوفیدبک می تواند برای کنترل اثرات استرس و اضطراب ، درمان بیماری رینود، میگرن و همچنین بهبود عملکرد فردی استفاده شود.
بیوفیدبک سرعت هدایت پوست SC یا بیوفیدبک فعالیت الکتریکی پوست EDA یا تعریق پوست:
دراین روش الکترودها به انگشتان دست یا پا متصل میشوندکه میزان هدایت پوست را فیدبک می دهند. هدایت پوست تحت تاثیر اعصاب سمپاتیک است و نشان دهنده ی جنبه های مختلف احساسی و شناختی در فرد است ، بنابراین اندازه گیری آن یک دیدگاهی در مورد وضعیت سیستم اعصاب خودمختار به ما می دهد. این بیوفیدبک برای درمان اضطراب ، درد های مزمن، هایپرهیدروزیس و استرس استفاده می شود.
بیوفیدبک انواع مختلفی دارد که بسته به اینکه هدف آن بهبود یا ارتقای کدام عملکرد در بدن است از نوع خاصی از بیوفیدبک برای ثبت اطلاعات بدن استفاده می شود. این درمانگر است که تشخیص می دهد از کدام نوع از بیوفیدبک باید استفاده شود.