همه ما در زندگی روزمره خود بارها و بارها استرس را تجربه کرده ایم. بدون تردید مدرنیته و سبک زندگی دنیای امروز استرس بیشتری را به افراد تحمیل کرده است. اما توجه داشته باشید که استرس همیشه چیز بدی نیست! زیرا برای ایجاد تحرک و تلاش در زندگی و رسیدن به اهداف مورد نظر مقداری استرس ضروری است. در واقع استرس دو جنبه مثبت و منفی یا دو چهره سفید و سیاه دارد. گاهی اوقات، استرس به عنوان یک کشاننده سبب میشود که برای انجام بهتر تکالیف یا وظایفی که بعهده داریم، خودمان را آماده تر سازیم. برای مثال، فرض کنید اگر شب امتحان استرسی نداشته باشیم، ممکن است تلاشی برای درس خواندن و کسب نمره قبولی نکنیم.
استرس به عنوان یک واکنش خودکار از قرنها قبل در پیشینیان ما به عنوان سازوکاری برای بقا تعبیه شده است و از نسل بشر در برابر شکار شدن و سایر تهدیدها محافظت کرده است. امروزه، احتمال اینکه با خطر خورده شدن توسط سایر حیوانات مواجه شویم، بسیار اندک است. اما با چالشهای دیگری نظیر رسیدن به قرار ملاقات، استرسهای شغلی، مراقبت از فرزند و مواردی از این قبیل مواجه هستیم که سبب میشود بدنمان به همان شیوهای واکنش نشان دهد که در مقابل تهدیدهای فیزیکیای همچون حمله حیوانات و شکار شدن توسط شکارچی واکنش نشان میدهد. در واقع، روی سفید استرس به بشر کمک کرده از خود بهتر محافظت کند و با چالشها و عوامل استرسزای محیط خود بهتر کنار بیاید.
اما آنچه منجر به آسیبزا شدن استرس و بروز روی سیاه آن میشود، از دست رفتن کنترل روی آن، مزمن شدن و شدت یافتن آن است. بدین ترتیب، سیستم هشدار طبیعی بدن انسان به صورت متداوم در وضعیت «روشن» قرار میگیرد که پیامدهای جدی ای برای سلامتی دارد. استرس مزمن و شدید میتواند بدن انسان را بهگونه شگفت آوری تحت تأثیر قرار دهد. حتی استرسهای کوچک و کوتاه مدت میتواند بر بدن ما تأثیر بگذارد. مثلاً، ممکن است که قبل از انجام یک سخنرانی یکدفعه دل درد بگیرید.
مسلماً استرسهای حادتر، مثل بحث و جدل با همسر یا وقایعی مثل زلزله و حملات تروریستی تأثیر بزرگتری خواهند داشت. پژوهشگران نشان دادهاند که استرسهای هیجانی ناگهانی- بهویژه خشم- میتواند سبب تحریک حملات قلبی، آریتمی و حتی مرگ ناگهانی شود. البته این وقایع اغلب در افرادی اتفاق میافتد که دارای سابقه مشکلات قلبی هستند. برخی از افراد نیز تا زمانی که استرس حاد سبب بروز یک حمله قلبی یا اتفاقات بدتر نشود، متوجه مشکل قلبی خود نمیشوند. زمانی که استرس در طولانی مدت سبب تداخل در زندگی نرمال شما میشود، موضوع خطرناکتر از این میگردد. هر چه که استرس طولانیتر گردد، خطرات بیشتری متوجه ذهن و جسم شما خواهد بود.
احساس خستگی، عدم تمرکز یا تحریکپذیری بدون اینکه بتوانید دلیل مناسبی برای آنها بیابید، از عوارض روانی قرار گرفتن در معرض استرس مزمن هستند. همچنین، بدن شما هم در این شرایط دچار استهلاک و فرسودگی بیشتر خواهد شد.
تغییرات ایجاد شده در بدن به واسطه استرس یا عادتهای بدی که افراد برای مقابله با استرس به کار میگیرند (نظیر پرخوری یا کشیدن سیگار) میتواند منجر به بروز بیماریهای جدیدی شود یا اینکه مشکلات موجود آنها را رو به وخامت ببرد. در ادامه با عوارض استرس و تأثیر آن روی برخی از سیستمها و کارکردهای بدنی بیشتر آشنا خواهیم شد.
اثر استرس بر سیستم ایمنی بدن
مشاهدات حاکی از آنند که وقتی افراد دچار استرس میشوند، احتمال ابتلا به بیماریهایی نظیر سرماخوردگی، آنفولانزا، تبخال و آلرژیهای حادتر افزایش مییابد. استرس تقریباً تمامی فعالیت‌های عصبی و غدد درون ریز بدن را تحت تاثیر قرار میدهد، به گونهای که نتایج تغییرات ناشی از آن میتواند تعادل هوموستاز بدن را بهم زده و منجر به نابسامانیهایی در سیستم ایمنی بدن گردد. سیستم ایمنی، همانطور که از نامش پیداست، وظیفه دارد از بدن در مقابل میکروبها، ویروسها و سایر عوامل بیماریزا با کمک گلبولهای سفید و آنتیبادیها حفاظت کند. استرس از طریق اعصاب سمپاتیک و شاخه عصب هیپوتالاموس- غده هیپوفیز، غده فوق کلیوی را تحریک نموده و منجر به افزایش ترشح هورمونهای گلوکوکورتیکوستروئیدها میشود. این هورمونها نقش مهمی در کاهش پاسخهای سیستم ایمنی بدن دارند. پژوهشگران نشان دادهاند که استرس به کاهش تکثیر لنفوسیتها (یکی از مهمترین انواع گلبولهای سفید) و کاهش فعالیت سلولهای کشنده طبیعی منجر میشود. همچنین، مقدار آنتیبادیهای موجود در خون نیز تغییر میکند. این اثرات مخرب با افزایش شدت استرس افزایش مییابند. در نتیجه، مقاومت بدن برای مبارزه با عوامل بیماریزا کاهش مییابد و احتمال ابتلا به بیماریهای مربوط به نقص سیستم ایمنی بالا میرود.
اثر استرس بر پوست
میتوان مشکلات پوستی مرتبط با استرس را به سه دسته تقسیم کرد:
۱- بیماریهای پوستی که در اثر استرس بدتر میشوند، مثل اگزما (حساسیت های پوستی) و بیماری پسوریازیس (یا بیماری صدف که با لکه های قرمز برجسته پوستی همراه با پوستهریزیهای شدید به خصوص در سر و زانو و آرنج مشخص می شود) از این گروه اند. استرس در ۵۰% موارد باعث عود بیماری پسوریازیس و اگزما میشود. جوش صورت، طاسی سکهای، پسوریازیس، حساسیت پوستی سرشتی، کهیر و شوره سر همگی با استرس بدتر میشوند.
۲- بیماریهای روحی- روانی که فرد را وادار به ایجاد آسیب خواسته یا ناخواسته در پوست خود میکند. در واقع این افراد مشکل پوستی اولیه ندارند. مثل کسانی که مرتب عادت به خارش دادن و خراشیدن قسمت هایی از پوست خود دارند یا افرادی که به طور عادتی موهای ابرو، سر یا مژه خود را میکنند. افسردگی، اضطراب با وسواس میتواند علت ایجاد این نوع آسیبهای فرد به پوست خود باشد.
۳- بیماریهای اولیه پوستی که با ایجاد بد شکلی و عدم تناسب در ظاهر افراد باعث وقوع مشکلات و اختلالات روانی مثل کاهش اعتماد به نفس، افسردگی و ترس از حضور در مکانهای اجتماعی میشود. مثلاً افراد دارای جوشهای غرور جوانی کیستی و شدید، افراد دارای خالهای رنگی مادر زادی بزرگ، افراد دچار لک و پیس و طاسی های پیشرونده که به سبب این مشکلات، دچار استرسها و مشکلات بعدی میشوند.
استرس میتواند پوست را حساستر کند و واکنش پذیری آن را افزایش دهد. استرس میتواند سبب ایجاد جوشهای مقاوم تر و التهابی تر شود، ناخنها را شکننده کند و سبب افزایش ریزش مو شود. هورمونهایی مانند کورتیزول که در اثر استرس در بدن ترشح میشوند، میتوانند باعث افزایش ترشح چربی یا عود جوشهای صورت و بدن شود. استرس میتواند باعث ایجاد سیکل معیوب تشدید خارش، خاراندن مجدد و خراشیدن مکرر پوست شود.
پوست، اولین سد دفاعی بدن است و به عنوان یک سد فیزیکی و نیز به عنوان اولین محل حضور سلولهای دفاعی برای مبارزه با باکتریها و ویروسها و عوامل عفونت زا عمل میکند. استرس میتواند با تخریب این سد دفاعی باعث کاهش مقاومت پوست نسبت به عفونتها شود. همچنین، میتواند باعث افزایش تعداد سلولهای دفاعی و نیز فعال شدن نابجای آنها در پوست شده و در نتیجه باعث وقوع واکنشهای خود ایمنی مثل حساسیت سرشتی پوست و بیماری پسوریازیس میگردد. بعلاوه، استرس میتواند مانع خونرسانی مناسب به پوست شود. در نتیجه بازسازی سلولها و پاکسازی رادیکالهای آزاد از سطح آنها دچار اختلال شده و باعث تسریع فرآیند پیری و رنگ پریدگی پوست میگردد.
اثر استرس بر سیستم اسکلتی- عضلانی
هنگام تجربه استرس، تنش در عضلات نیز افزایش مییابد. تنش عضلانی یک واکنش به استرس است که بدن به وسیله آن از خود در برابر درد و آسیب محافظت میکند. استرس ناگهانی سبب میشود همه عضلات به صورت همزمان منقبض و سفت شوند و هنگامی که استرس به پایان یابد، این انقباض و سفتی از بین میرود و تنش آزاد میشود. استرس مزمن سبب میشود که عضلات بدن، مدت طولانیتری در وضعیت ثابت آمادهباش قرار گیرند. وقتی عضلات برای مدت طولانیتری در حالت تنش و سفتی قرار میگیرند، واکنشهای دیگری را در بدن تحریک میکند یا حتی میتوانند سبب بروز اختلالات دیگر مرتبط با استرس شوند. برای مثال، هر دو نوع سردرد تنشی و میگرنی با تنش مزمن عضلات ناحیه شانهها، گردن و سر در ارتباط است. همچنین، درد اسکلتی- عضلانی در کمر نیز با استرس مرتبط است.
اثر استرس بر سیستم قلبی- عروقی
استرس مزمن مشکلاتی را برای قلب و رگهای خونی به عنوان دو مؤلفه مهم سیستم قلبی- عروقی ایجاد میکند. افزایش پایدار یا پیشرونده ضربان قلب، فشار خون و هورمونهای استرس سبب آسیب به بدن میشوند و این استرس پیشرونده خطر ابتلا به فشار خون بالا، حمله یا سکته قلبی را افزایش میدهد.
جالب است بدانید که خطر ابتلا به بیماریهای قلبی مرتبط با استرس در زنان یائسه بیش از زنان غیریائسه است، زیرا سطح استروژن موجود در زنان غیریائسه به رگهای خونی کمک میکند که واکنش بهتری در مقابل استرس نشان دهند و در نتیجه از آنها در برابر ابتلا به بیماریهای قلبی محافظت میکند و چون هورمون استروژن در زنان یائسه کاهش مییابد آنها نسبت به عوارض استرس بر بیماریهای قلبی- عروقی آسیبپذیرتر هستند.
اثر استرس بر سیستم تنفسی
استرس و هیجانهای شدید سبب بروز برخی از علایم تنفسی نظیر کوتاه شدن و سریع شدن تنفس میشود. علت بروز این علایم تنگ شدن گذرگاه هوا بین بینی و ریهها در اثر استرس است. برای افرادی که فاقد بیماریهای تنفسی هستند مدیریت چنین مشکلی برای تنفس راحتتر کار چندان دشواری نیست، اما عوامل استرسزای روانی میتواند مشکلات تنفسی را در افرادی که دارای سابقه بیماریهای تنفسی نظیر آسم یا انسداد مزمن ریوی هستند، تشدید کند.
پژوهشها نشان داده که استرسهای حاد نظیر مرگ یک فرد عزیز میتواند حملات آسم را تحریک کند. علاوهبراین، تنفس سریع یا نفس نفس زدن ناشی از استرس میتواند سبب بروز حملات پنیک در افراد مستعد ابتلا به این حملات شود.
اثر استرس بر قدرت باروری
استرس مزمن در مردان میتواند بر تولید و بلوغ اسپرم اثرات منفی بگذارد و زوجهایی که قصد دارند فرزنددار شوند را با مشکلاتی مواجه کند. پژوهشگران دریافتهاند مردانی که طی یک سال گذشته دو یا تعداد بیشتری واقعه استرسزا را در زندگی خود تجربه کردهاند در مقایسه با مردانی که واقعه استرسزایی نداشتهاند، حرکت اسپرم کمتری دارند و اسپرمهای دارای شکل و اندازه نرمال نیز در آنها کمتر است.
در زنان و دختران جوان نیز استرس میتواند به طرق مختلفی قاعدگی را تحت تأثیر قرار دهد. برای مثال، سطوح بالای استرس میتواند با چرخه قاعدگی نامنظم، قطع قاعدگی، قاعدگی دردناک یا تغییر در طول دوره قاعدگی همراه باشد.
